Garodi: Buddadan Ibn Sina we Marksa

GARODI: BUDDADAN IBN SINA we MARKSA

Rože Garodiniñ adyny birinji gezek Şamda 1984-nji ýylyñ tomsunda eşitdim.
Her çarşenbe güni şol döwür çeper edebiýatyñ we medeniýetiñ muşdaklarynyñ duşuşýan ýeri bolan "Gawana" kafeteriýasyna giderdim. Kafeteriýa "Port Said" prospektiniñ günbatar tarapynda, öz adyny göterýän meýdanyñ ortasynda ýerleşen "Ýusuf el-Azma" heýkelinden birnäçe metr uzaklykda ýerleşýärdi.
Kafeteriýadaky tanyşlarymdan biri täze çap edilen, ömrüni protestant bolup başlan, soñ göreşiji, kommunist akyldar, katolik bolup dowam eden Garodiniñ ahyrynda yslam dinini saýlap almagynyñ tutaryklaryny gürrüñ berýän "Yslamyñ berýän wadalary" kitabynyñ gürrüñini etdi. Kitap menden gyzyklanma döretdi. Okanymda öwrenişenlerimiñ tersine, açyk, giñ gözýetimli, Buddadan Gandä, Ibn Sina, Mansur Hallaja, hatda Karl Marksa çenli ähli pikirlere we adamlara kanagat getirip bilýän yslama çagyryş edilýändigini gördüm. Dogrusy, gözlerimi tutuş bir günläp meşhur aryf Muhiddin ibn Arabyñkydygy aýdylan beýtlere salgylanan sahypadan aýryp bilmedim:

"Kalbym indi ähli suratlary kabul eder boldy,
Jerenlere öleñlik, monahlara monastyr,
Butlara ybadathana, hajylara Käbe,
Töwratyñ löwhalary, Gurhanyñ sahypalary.
Yşk dininiñ ýolundan gidýän indi men.
Haýsy tarapa ýönelse yşk kerweni,
Yşkdyr meniñ dinim hem imanym".

Şol döwürde mezheplerden öñe geçen, jemgyýetçilik we taryhy galyplatdan garaşsyz yslamyñ ylmy-praktiki mümkinçilikleri hakda bolýan gyzgyn jedelleriñ ortasynda şeýle çemeleşme maña hasam gyzykly bolup göründi.
Şunuñ bilen baglanyşyklylykda gürrüñi gidýän iki çemeleşmeden birini ýa-da garşylyklaýyn pikirini öñe sürýän birnäçe kitap çap edildi. Meniñ pikirimçe bularyñ iñ meşhury merhum Muhammet Said Ramazan el-Butiniñ diñe segseninji ýyllarda on gezek çap edilen "Mezhepsizlik yslam şerigatyna howp salýan iñ howply bigdatdyr" atly kitabydy.
Şu ýerde siriýa režimi bilen yslamçylaryñ arasyndaky gazaply çaknyşygyñ ýene kommunistler bilen köp gabat gelýän düşünişmezlikleriñ medeni işlere aralaşmandygyna yşarat edesim gelýär.
Kitap dükanlarynda yslamçy ýazyjynyñ kitabynyñ marksist, liberal we beýleki akymlaryñ ýazyjylary bilen bir tekjede ýer alýandygyny görýärdim.
Garodiniñ kitabyny din bilen sosial gurşawy we taryhy aýratynlygy bilen baglanyşykly gurşawyny biri-birinden aýryma ýa bolmasa häzirkizaman akyldary Abdylkerim Sürüşiñ sözi bilen aýdanda, diniñ özeni bilen daşyny biri-birinden aýyrma ähtimallygy barada seslenme döreden çekişmäniñ yzky planynda okapdym.
Şol wagtlar umumy akym milli aýratynlygy, sosial degişliligi, daşky görnüşi dini realizmiñ çeşmesi hökmünde görýärdi. Çünki bularyñ özi dini emirlerdi ýa-da diniñ ýaşaýşyñ üstündäki agalygyny goldaýardy.
Garodi bolsa dinleriñem, ideologiýalaryñam çözüp bilmedik meseleleri bilen ýüzleşýän dünýäni görüpdi. Ol kitabynda şeýle diýýär: "Ähli alamatlary bilen hristianlyk we sosializm gujur-gaýratyñ hem-de amatly mümkinçilikleriñ maýasy bolup galyp biler. Emma bularyñ Günbataryñ ölüm pellesini durzup bilmändigi belli".

Şoniñ üçin adamzadyñ döreden we ynanan hemme zadyny öz içine alýan uniwersal akymyñ uniwersal meseleleri bir özüni bilmeýän uniwersal perspektiwa bilen öwrenmek üçin düýpli başlangyç boljagyny pikir etdi.
Garodiniñ pikiriçe, munuñ üçinem ýeterlik derejede ösmedik, yzagalak we çaknyşyklar döwründen miras galan yslamyñ has çuñ wersiýasyna mätäçligimiz bar:
"Yslamyñ geljegiñ formulirlemegine gatnaşmagyny isleýän bolsak, añ-düşünjäniñ öñüni baglaýan berk tutumlar, dartgynlylyklar, haoslar bilen çäklendirilmeginiñ öñüni almaly bolarys".
Kämahal bu göreşiji filosofyñ garaýyşlaryny ýatlaýaryn we häzirki başdan geçirýän käbir meselelerimize em bolup bilermi diýip pikir edýärin.
Çap edilen döwründe bolşy ýaly kabul edilmändiklerini bilýärin, emma şu günki günden düýnki günden tapawutly.
Belki-de bu, häzirki çäklendirmeleriñ we jogapkärçilikleriñ añyrsyna geçip, geljege, gizleýän amatly mümkinçiliklerine gowşan garaýyşlaryñ takdyrydyr.
"Yslamyñ berýän wadalary" kitabynyñ ýewropaly okyjylara ýüzlenýändigini bilýärin. Emma awtoryñ özünde we onuñ beýleki kitaplarydyr makalalarynda bize ýaşaýan döwrümiziñ daşynda üýtgeşik zamandan edilen çagyryş görýärin.

Tewfik SEÝF,
Saud Arabystanly ýazyjy.

Çarşenbe, 04.12.2019 ý.